Terenoznawstwo jest podstawą turystyki i polega na umiejętności radzenia sobie w terenie. Harcerz uczy się i zdobywa zasoby wiedzy, aby dobrze orientować się w terenie, odczytywać i sporządzać mapy, a także posługiwać się kompasem, busolą i innymi narzędziami pomagającymi żyć na łonie natury.
Znaki patrolowe Strony świata Pomiar odległości Pogoda Strony świata Mapy
Znaki patrolowe
Znaki patrolowe stosujemy w terenie, aby zostawić jakąś wiadomość albo zasygnalizować właściwą drogę pozostałym. Korzysta się z nich podczas biegów terenowych i gier, ale też wypraw turystycznych. Służą do komunikacji z kolegami. Można ułożyć z gałązek, szyszek, kamieni, sznurków, narysować długopisem na kartce, patykiem na ziemi, czy kredą na kamieniu. Poniżej grafika często wykorzystywanych znaków patrolowych.
Wyznaczanie stron świata
Kompas
To proste urządzenie nawigacyjne. Posiada w okrągłym pudełku tarczę opisaną umownymi znakami i podziałką stopniową ( 360 stopni ) oraz zawieszoną na ostrzu igłę magnetyczną. Najważniejszym jego elementem jest obracająca się igła magnetyczna. Dzięki niej można określić kierunki świata – zaczynając od północy i południa. Igła posiada właściwości magnesu. Ma dwa bieguny: północny i południowy.
Igła obraca się więc tak, że jednym końcem wskazuje północ, a drugim południe. Na poniższym przykładzie widać północ – czerwona część igły – i południe – biała. Na prawo od niej jest kierunek wschód, na lewo zachód.
Busola
To również urządzenie do nawigacji. Zawiera wszystkie części kompasu oraz dodatkowo wyposażenie w urządzenia do celowania i pomiaru kątów na mapie lub w terenie. zastosowanie busoli polega na tym, by stanąć w wybranym kierunku i zwolnić igłę magnetyczną busoli tak, by swobodnie wskazywała kierunek północny. Obrotowy imbus pozwala na ustawienie przyrządów celowniczych w wybranym kierunku.
Jedną z najstarszych metod wyznaczania kierunków jest obserwacja gwiazd… Jest ona bardzo przydatna w nocy, gdy mamy ograniczoną widoczność.
Jedną z gwiazd, która ułatwia wyznaczanie kierunku jest Gwiazda Polarna. Jest najjaśniejszą gwiazdą należącą do gwiazdozbioru Małego Wozu (Małej Niedźwiedzicy). Aby ją odnaleźć, należy najpierw odnaleźć gwiazdozbiór Wielki Wóz (Wielka Niedźwiedzica), a potem odległość pomiędzy dwoma skrajnymi prawymi gwiazdami odłożyć pięciokrotnie. Na końcu znajduje się Gwiazda Polarna. Inną gwiazdą pomocną przy wyznaczaniu kierunków świata jest Orion. Wschodzi on nad równikiem i jest widoczny na obydwu półkulach, bez względu na położenie obserwatora wschodzi on na wschodzie i zachodzi na zachodzie.
Na niebie półkuli południowej można dostrzec Krzyż Południa, konstelację składającą się z pięciu gwiazd – można go wykorzystać do określenia kierunku południowego. Nie jest go niestety łatwo znaleźć (jak np. Gwiazdę Polarną). Aby wyznaczyć południe należy odłożyć na urojonej linii, stanowiącej jego przedłużenie, czteroipółkrotną długość gwiazdozbioru, a następnie rzutować pionowo zakończenie tej linii na horyzont.
Do orientacji może nam także posłużyć księżyc. W czasie nocy jest nam szczególnie pomocny. Jeśli księżyc wschodzi przed zachodem słońca, jago oświetlona strona znajduje się na zachodzie. Natomiast jeśli wschodzi on po zachodzie słońca, oświetlona strona znajduje się na wschodzie. Jeśli księżyc wschodzi o tym samym czasie, co słońce zachodzi, jest w pełni, to jego położenie na niebie o godzinie 18:00 wyznacza wschód, o godzinie 23:59 – południe, a o 6:00 – zachód.
Pomiary odległości
Liczenie własnych kroków – poruszasz się pomiędzy dwoma punktami i liczysz własne kroki (parokroki). Jeśli znasz długość swojego kroku bardzo łatwo przeliczysz odległość na metry. Metoda ta skuteczna jest do max. 500 m, później liczby w głowie nam się mylą, robimy coraz mniejsze kroki.
Ocena odległości na podstawie widocznych szczegółów – jeśli zbliżamy się do jakiegoś przedmiotu to widzimy go wyraźniej.
| ODLEGŁOŚĆ | RODZAJ PRZEDMIOTÓW I STOPIEŃ ICH WIDOCZNOŚCI |
|---|---|
| 5 KM | widoczne oddzielne małe domy |
| 4 KM | widoczne okna w domach |
| 3 KM | widoczne kominy na dachach |
| 1-2 KM | widoczne oddzielne drzewa, krzaki i pojedyncze osoby |
| 900-1000M | widoczne kontury człowieka, zarysy drzew i ich pnie |
| 700-800M | widoczny ogólny zarys człowieka; na drzewach widać grube gałęzie |
| 500-600M | widoczny ruchy rąk i nóg; na drzewach widać gałęzie |
| 300-400M | odróżnia się w ogólnych zarysach nakrycie głowy, ubiór, obuwie; na drzewach widać gałązki |
| 250-300M | odróżnia się owal twarzy, odcienie kolorów w ubiorze, rodzaje drzew |
| 150-200M | odróżnia się zarys twarzy, szczegóły ubioru; na drzewach widać liście |
| 70-100M | widoczne są części twarzy: oczy, nos, usta; kształt liści na drzewach oraz kora pni |
Jest to jednak metoda niedoskonała, ponieważ niektórzy mają wadę wzroku.
Z linijką
Do pomiaru można wykorzystać małą linijkę przy busoli lub kompasie lub kartkę w kratkę. Następnie wyciągamy naszą rękę z linijką i patrzymy, ile milimetrów zajmuje dany obiekt.
Jeśli mamy już „liczbę przewodnią” łatwo nam obliczyć odległość od obiektu, np. 40mm – 30m; 24mm – 50m; 18mm – 66m; 12mm – 100m; 10mm – 120m; 8mm – 150m; 3mm – 400m.
Zwiastuny zmiany pogody
Mapy
Podział map:
Ogólny podział map ze względu na treść:
- ogólno geograficzne
- tematyczne
- społeczno-gospodarcze
- przyrodnicze, fizycznogeograficzne
- polityczno-administracyjne
- topograficzne
- przeglądowo-topograficzne
- przeglądowe
Podział map społeczno-gospodarczych
- społeczne, m.in.:
- gospodarcze, m.in.:
- gospodarki mieszkaniowej
- przemysłu
- rolnictwa
- usług
- demograficzne
- wybranych elementów socjalno-bytowych
- mapa zasadnicza
- zagospodarowania terenu
- uzbrojenia terenu
- swobody dyspozycyjnej terenu
- komunikacji (lądowej, wodnej, powietrznej)
- drogowej
- morskiej
- lotniczej
Podział map przyrodniczych
- fizjograficzne, m.in.:
- sozologiczne
- zagrożenia środowiska
- ochrony środowiska
- geologiczne
- hipsometryczne
- geomorfologiczne
- hydrograficzne
- klimatu
- glebowe
- szaty roślinnej
- świata zwierzęcego
Ze względu na skalę
- mapy wielkoskalowe (skala od 1:100 do 1:10 000)
- mapy średnioskalowe (od 1:20 000 do 1:300 000)
- mapy małoskalowe (poniżej 1:500 000)
lub
- mapy zasadnicze w skali od 1:500 do 1:5 000
- mapy topograficzne w skali od 1:5 000 do 1:200 000, przedstawiające szczegółowo np. rzeźbę terenu lub sieć dróg
- mapy przeglądowo-topograficzne w skali od 1:200 000 do 1:1 000 000, zawierające zgeneralizowane elementy bardziej szczegółowych map topograficznych. Przedstawiają np. pokrycie i rzeźbę terenu, sieć komunikacyjną lub wodną
- mapy przeglądowe w skali mniejszej niż 1:1 000 000, mocno zgeneralizowane, przedstawiają ogólny obraz kontynentów lub ich większych części
Służy ona realizacji zasady wymierności mapy. Oznacza to, że odległości na mapie będą proporcjonalne względem odległości w rzeczywistości.
Możemy rozróżnić kilka rodzajów skali:
- Mianowana- to najprostsze zestawienie dwóch jednostek długości np. 1cm-20km
- Liczbowa-w postaci ułamka np. 1:300 000
- Liniowa-pokazuje podziałkę oznaczającą daną odległość w terenie
Ze względu na skalę wyróżniamy mapy:
- Wielkoskalowe, powyżej 1:10 000
- Średnioskalowe, od 1:10 000 do 1:100 000
- Małoskalowe, poniżej 1:100 000
Jest to tekst dołączony do mapy, zawierający informacje o wykonaniu mapy oraz niezbędny do jej prawidłowego odczytania, opis występujących na niej symboli.
Legenda zawiera następujące elementy:
- tytuł mapy,
- autor lub wydawca,
- rok wydania,
- skala mapy,
- odwzorowanie kartograficzne,
- źródła do opracowania mapy,
- ogół umownych znaków kartograficznych użytych na mapie wraz z ich objaśnieniami,
- orientacja mapy,
- użyte skróty,
- skala barw,
- inne teksty objaśniające mapę.